Praca z tekstem kultury.

Co należy brać pod uwagę przy analizie obrazu.

1. Należy napisać parę zdań o autorze(malarzu).

2. Określić epokę i nurt artystyczny, do których zalicza się obraz:

-wymienić wyznaczniki tego prądu, tendencji malarskich i pokazać je w analizowanym dziele

-jeżeli omawiany obraz jest nowatorski lub polemiczny należy nazwać i omówić różniące go cechy

3. Umieścić dzieło w dorobku twórcy:

-wczesny okres twórczości

-dojrzały okres twórczości

-synteza życia np. dzieło jest zamknięciem artystycznych poszukiwań np. powracający ciągle w twórczości malarza motyw

4. Określić technikę malarską

5. Dokonać analizy kompozycji całości dzieła:

-znaleźć dominantę kompozycyjną np. jakiś szczegół, postać, światło, barwną plamę i omówić jej znaczenie dla tego obrazu

-ustalić i nazwać pierwszy, drugi i dalszy plan

-zwrócić uwagę na tło, perspektywę, postacie i ich wzajemne relacje

-dać odpowiedź, jaki jest stosunek między szczegółami w obrazie np. gest, przedmiot, kształt a tym co ogólne np. wymowa całości dzieła

6. Dać odpowiedź jakie znaczenie ma kolorystyka obrazu dla przedstawionego tematu

7. Omówić rolę światła np. przy pokazaniu twarzy, wnętrza, pejzażu

8. Dokonać analizy tematu przedstawionego w obrazie:

-np. w jaki sposób technika malarska, kolory, światło, kompozycja służą lepszemu zobrazowaniu treści

-jak temat odnosi się do dzieła

Wymienione wyżej punkty mają być pomocne przy analizie obrazu, chociaż nie zawsze wszystkie muszą być wykorzystane.

Analiza obrazu HANSA MEMLINGA „ SĄD OSTATECZNY”.

1. Wiadomości biograficzne(1435-1494), malarz niderlandzki, w którego obrazach można zauważyć ścieranie się tendencji jeszcze średniowiecznego, gotyckiego malarstwa i cech sztuki renesansowej. Był uczniem Rogera van der Weydena, co określiło tematykę jego obrazów(były to malowidła ołtarzowe np. Ołtarz Trzech Króli, Ołtarz Męki Pańskiej, Opłakiwanie).

Memling wypracował indywidualny styl malowanych postaci: łagodność, liryzm, spokój, wewnętrzne skupienie i zaduma. Był malarzem popularnym, bogatym, malował dla kościołów, klasztorów europejskich, a także dla osób świeckich.

2. Cechą stylu Memlinga jest staranne wypełnianie płaszczyzny obrazu, zachowywanie równowagi i proporcji, spokojny koloryt, sceny pogodne, liryczne. Obrazy jego nie mają nastroju scen dramatycznych, pełnych napięcia i grozy. Sąd Ostateczny stał się w średniowieczu tematem wielu dzieł artystycznych, szczególnie w XV w., gdy powstały wielkie dzieła malarskie mistrzów np. Rogera van der Weydena(Rocher van der Wejdena), Hansa Memlinga czy należące już do następnej epoki freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej.

3. „Sąd Ostateczny”(1473) jest interesujący ze względu na czas powstania(schyłek średniowiecza i początek renesansu). Jest on dla nas:

-źródłem wiedzy o człowieku średniowiecza

-reprezentuje istotne cechy sztuki średniowiecza

4. Dzieje obrazu:

„Sąd Ostateczny” powstał w latach 1446-1471. Ten wielkich rozmiarów tryptyk ( 222x240 cm) należy do arcydzieł średniowiecznego malarstwa. Obraz namalowany na zamówienie florenckiego kupca Angela di Jacopo Taniego (Andżelo di Jakopo). Trafić miał do jednego z kościołów w jego rodzinnym mieście. Tak się jednak nie stało. Statek. Którym obraz płynął do Włoch zaatakowany został przez Paula Benecke, kaprala w gdańskiej służbie. Ostatecznie obraz ofiarowano do kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. Na początku XVIII w. Piotr Wielki chciał odebrać go miastu, ale bez powodzenia. Na polecenie francuskiego cesarza Napoleona Bonapartego obraz zagrabiono i umieszczono w Luwrze. Długo wracał do Gdańska. Od 1956r, znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku, w kościele natomiast jest kopia.

5. Temat obrazu:

Środkowy obraz przedstawia scenę Sądu, a obrazy po bokach- wstąpienie do raju i strącenie do piekła. Całość stanowi kompozycje, której główna zasadą jest elipsa łącząca trzy części tryptyku. Zbawieni idący w górę, ku bramie raju tworzą pierwszy odcinek elipsy. Następny to statyczna grupa aniołów, a kolejny to potępieni strącani w piekielna otchłań. W środku znajduje się Najwyższy Sędzia, a poniżej niego Archanioł z wagą.

6. „Sąd Ostateczny” ma formę tryptyku.

I Część centralna przedstawia scenę sądu i ważenie dusz. Jeżeli chodzi o kompozycję, to wyraźnie dzieli się na górę i dół-sferę sacrum i profanum. Dominantą kompozycyjna jest postać Chrystusa w centrum tryptyku. Góra obrazu wyróżnia się kolorystycznie(purpurowe szaty, majestatyczna postawa, otoczenia osób świętych), przykuwa uwagę. Chrystus-czyli postać Sądzącego nawiązuje do popularnego w średniowieczu motywu Dessis, czyli zachowane zostały elementy tego wizerunku: np. frontalne ustawienie postaci Chrystusa, dłonie wzniesione do góry w geście sądzenia, stopy oparte na kuli ziemskiej. Wokół Chrystusa siedzą święci i otaczają go półkolem. Matka Boska i Jan Chrzciciel klęczą u stóp Chrystusa w tzw. postawach wstawienniczych. Sądzący siedzi na złotym kole-tęczy, które jest symbolem boskiej doskonałości, która łączy państwo Boże z państwem ziemskim. Elementem łączącym obie sfery, czyli niebieską i ziemską są Aniołowie dmący w trąby, które są znakiem rozpoczynającego się Sądu Ostatecznego.

Archanioł Michał jako „Boski pomocnik” w złocistej zbroi waży dusze, które na odgłos apokaliptycznych trąb wychodzą nagie z grobów i w skupieniu i przerażeniu czekają na osądzenie.

Na drugim planie, za wyniosłą i pełną powagi postacią archanioła Michała rozgrywają się sceny znane człowiekowi średniowiecznemu z nurtu literatury moralistycznej(z moralitetów)-np. o poszczególne dusze toczą bój anioł(alegorycznie w białej szacie) i diabeł(czarna postać). Dusze potępionych tłoczą się po lewej stronie obrazu u dołu i są już wydane diabłu na zatracenie.

U dołu obrazu, po prawej stronie są dusze zbawionych-stoją spokojnie, czekają na wejście do Królestwa Niebieskiego, na które zasłużyli dobrym, bogobojnym życiem.

II Prawa część tryptyku(lewa od widza) pokazuje w sposób alegoryczny wejście do Raju, to kojarzy się oglądającemu z nagrodą za dobre życie na ziemi.

W tej części obrazu przeważają jasne kolory, od bieli poprzez szarość, beż, żółty, złoty, purpurowy, w którą ubrane są postacie świętych i aniołów. Te kolory kontrastują z ciemnymi z lewej strony obrazu.

Postacie te zmierzają ku górze, ku Bogu, czyli ku doskonałości. Na ich twarzach maluje się spokój, radość, nadzieja na nagrodę jaką będzie spotkanie z Bogiem. Postacie wstępują po schodach do bram niebieskich, zostawiając za sobą to co ziemskie. Na krużgankach niebieskich oczekują na nich aniołowie, radośnie ich witają, grając na trąbach niebiańską muzykę, która jest zapowiedzią wiecznej szczęśliwości.

Widoczna jest otwarta brama wypełniona światłem, jasnością, symbolizuje ona przejście z jednego świata do drugiego. Przed bramą stoją aniołowie i podają nagim postaciom(duszom) ubrania, szaty aby godnie prezentowały się przed Bogiem. Niektórym wkładają na głowę koronę, co świadczy o wyróżnieniu ich spośród wielu. Przed wejściem na schody stoi święty Piotr i wita wchodzących. On ma klucze od Bram Niebieskich.

III Lewa strona obrazu(alegorycznie wyobrażająca zło) przedstawia scenę strącenia do piekieł. Kolorystyka tej strony jest ciemnoszara, czarna, ciemnozielona, oraz widoczne są krwistoczerwone, jaskrawopomarańczowe płomienie.

Postacie potępionych spadają w dół, w otchłań piekielną, są też porywane przez odrażające postacie diabłów i rzucane w ogień. Diabły niosą ich po dwóch lub trzech, ciągną w ogień piekielny za pomocą wideł, popychają, depczą, kopią, odbierając w ten sposób potępieńcom wszelką godność.

Diabły są widoczne w prawym rogu obrazu i w środku, występują jako Murzyni lub małpy, budzą przerażenie i strach. Dusze potępione są przerażone tym co zobaczyły, piekło to nagie skały, a na dole otchłań płonąca czerwonym ogniem.

Skazańcy są na różnych wysokościach, poziomach, wszystko zależy od ciężary winy(można to porównać z „Boską komedią” Dantego)-odwołać się do tego utworu. „Sąd Ostateczny” H. Memlinga przedstawia kolejne akty sprawiedliwości. Widoczne jest na nim przejście „ od moralitetu do kosmicznego dramatu”.

7. Podsumowanie:

Tryptyk jako średniowieczny traktat wykłada wszystkie prawdy wiary Kościoła. Dominuje chrystologia. Dlatego centralne miejsce obrazu zajmuje Chrystus- Król Nowego Przymierza i gestem rąk wprawia w ruch wszystko wokół siebie, oddzielając dobrych od złych. Brama raju ukazana jest jak gotycki portal katedry. Obrazy stanowią postawę dzięki której można poznać używane w XV w. Instrumenty muzyczne. W malarstwie szczególnie często przedstawiano lutnie, harfy, cytry. Nieodłącznym instrumentem sceny Sądu Ostatecznego były trąby i rogi. Instrumenty dopasowywane były do nastroju konkretnego przedstawienia. Radosnym towarzyszyły strunowe, podniosłym zaś dęte. Instrumenty ukazywane na dziełach sztuki nasycone były treściami symbolicznymi. Na tryptyku „Sąd Ostateczny” H. Memlinga namalowanych zostało 9 instrumentów. Są tam: harfa, lutnia, trąby, flety, cytry, dzwonki. Dodatkowo malarz umieścił śpiewających aniołów. Na bramie Niebiańskiej Jerozolimy stoją anioły, grając i śpiewając. „Sąd Ostateczny” H. Memlinga jest jedną z najbardziej fascynujących realizacji malarskich XV w. Dostrzec w nim można ogromne bogactwo wątków symbolicznych i teologicznych. W partii centralnej obrazu w strefie górnej-niebiańskiej, na łuku tęczy siedzi Chrystus z globem pod stopami. Ponad nim w górnych rogach namalowane są anioły. W strefie dolnej znajduje się św. Michał Archanioł z wagą w otoczeniu powstających z grobów zmarłych. Oba pasma oddzielają od siebie postacie grające na trąbach. Na prawym skrzydle tryptyku widoczny jest pochód zbawionych, wstępujących do raju. Korowód postaci udaje się po schodach ku bogato zdobionej bramie symbolizującej Miasto Boże-Niebiańską Jerozolimę. Brama ta łączy w sobie elementy romańskie z gotyckimi. Nad bramą widać muzykujące anioły. Na przeciwległym skrzydle namalowane zostało piekło. W lewym górnym rogu obrazu znajduje się anioł dmący w trąbę, a poniżej istoty piekielne wrzucają w otchłań grzeszników. Ponad wyobrażeniem piekła umieszczony jest anioł w białej szacie grający na trąbie. W porównaniu ze sceną środkową przedstawienie to posiada inne znaczenie, jest to podkreślenie nieodwracalności sytuacji w jakiej znaleźli się potępieni. Wysłannik nieba jest tylko biernym uczestnikiem całego wydarzenia, jest jedynie świadkiem. Głos trąby brzmiący nad czeluściami piekielnymi podkreśla przerażającą atmosferę tego miejsca. Symbolizuje on także wyrok Bożego potępienia. Trąba to instrument, który towarzyszy prawie wszystkim przedstawieniom Sądu Ostatecznego. Na obrazie H. Memlinga pojawia się on w scenie sądu, jak i strącenia do piekieł. Trąba symbolizuje głos Boga.

Reasumując, obraz H. Memlinga można odczytać w świetle trzech głównych sensów ideowych. Po pierwsze namalowane instrumentarium odtwarza filozoficzne i teologiczne założenia epoki. Po drugie łączy wspaniale przedstawione postaci i dramaturgię z jego głęboka wymowa duchową. A po trzecie przedstawiając instrumenty muzyczne H. Memling powiązał ze sobą ich symbolikę i znaczenie. Zabieg ten będący wynikiem połączenia kunsztu malarskiego z jego wiedza duchową w znaczny sposób wzbogacił dotychczasowe przedstawienie tego typu. Można także powiedzieć, że jest to ostatnia malarska realizacja Sadu Ostatecznego, która łączy w sobie tak wielkie bogactwo treści symbolicznych. Poznanie wątków ikonograficznych i ideowych pozwoliło na zrozumienie wewnętrznych treści dzieła. Poprzez ich rozwinięcie można badać wielorakie powiązania sztuki malarskiej z muzyka, które mają także swoją wymowę duchową oraz symboliczną oraz łączenie ze sobą trzech dziedzin kultury: muzyki, teologii i malarstwa. Dzięki temu możemy nie tylko lepiej zrozumieć wielowarstwowość ideowa dzieł sztuki powstających w tym okresie, ale również wskazać na treści Starego i Nowego Testamentu, które stanowią podstawowe źródło dla całej kultury średniowiecza.

8. Analizę obrazu można wykorzystać do rozważań np. :

-o światopoglądzie średniowiecza

-o człowieku tej epoki, jego dążeniach i lękach

-o alegorycznym myśleniu ludzi średniowiecza

-o wizji Sądu Ostatecznego i Apokalipsy (np. Dies irae Jana Kasprowicza, Oeconomia divina Czesława Miłosza, U wrót doliny Zbigniewa Herberta)

-jak sztuka jest wykorzystywana na użytek panującej ideologii

-o Bogu-człowieku, dobru-złu,

-o motywie śmierci, vanitas

B I B L I O G R A F I A

1. B. Przybyszewski: „Sąd Ostateczny” Jana Memlinga w Muzeum Pomorskim w Gdańsku w: „ Nasza przeszłość. Studia z dziejów kościoła i kultury katolickiej w Polsce.”

2. J. Morawski: „ Teoria muzyki w średniowieczu” W-wa 1979

3. W. Kopaliński: „Słownik symboli” W-wa 1990

4. M. Walicki: „H. Memling - Sąd Ostateczny”

5. J. Białostocki: „H. Memling – Sąd Ostateczny” W-wa 1990